Na een koud voorjaar, een koele en natte zomer en een zachte herfst komt het einde van het eerste seizoen op de nieuwe tuin in zicht. Het was hard werken en dan schiet het blog er al snel bij in. Nu is hard werken een relatief begrip. Als ik het arbeidsvermogen van de mens omreken in paardekrachten dan kom ik in mijn sommen niet verder dan een schamele 0,5 PK aan arbeidsvermogen in mijn logge lichaam. Dat is niet veel, maar met een paar van die halve paardekrachten hebben we toch een hoop voor elkaar gekregen.
Ik had me voorgenomen om dit eerste jaar zo weinig mogelijk gebruik te maken van allerhande externe inputs. Dus geen grote machines, geen vrachtladingen compost, mest of houtsnippers van elders, geen lange lappen gronddoek of folie. Dat leek me, met een aantal ontwerpprincipes uit de permacultuur in het achterhoofd, het meest zinvolle uitgangspunt voor dit eerste jaar. Ik pas een vrij losse vorm van permacultuur toe. Sommige van onze keuzes zijn principieel gedreven en andere zijn meer het resultaat van de onvermijdelijke compromissen van elke dag. Aan de hand van de 12 principes van David Holmgren, een van de grondleggers van de permacultuur, neem ik jullie mee door de ervaringen van het afgelopen jaar.
Observeer en neem deel aan de natuur
Als het waait, dan waait het hard. Dat was mijn eerste observatie in januari. Op het land is vrijwel geen beschutting voor de wind die vanuit het zuidwesten ongestoord over kilometers leeg grasland aan komt denderen. Overal zit leven. Dat was de tweede. Fazanten, zwaluwen, in de weilanden om mij heen een paar kieviten. Een paar mollenfamilies onder mijn voeten. Veel veld- en spitsmuisjes die bij het zeisen voor mijn voeten wegschieten. Af en toe bezoek van een paar hazen. Veel kikkers. Verschillende vlinders en hommels. Een paar libellen. Gras, vooral grote vossenstaart en kweek, speenkruid en kruipende boterbloem, veel brandnetel, een paar stukken met distel, her en der wat fluitekruid en om het hele land een dikke rietkraag, die op sommige plekken een meter of twee het weiland in groeit. Aan de westkant ligt een strook die een kleine halve meter hoger ligt dan de rest en langzaam afloopt naar de sloot. Verder een paar lage stukken, ongetwijfeld bedoeld als afwatering. In een natte periode staat hier soms wat water. Verder geen poelen of plassen. Op een aantal plekken zitten dikke pakketten schimmel tussen de graspollen die na een week regenachtig weer paddestoelen geven. Ik vermoed dat het weidechampignons zijn, maar ik heb ze nog niet geproefd. In augustus zag ik nog een tijgerspin. Een nieuwkomer met een prachtig gestreept lijf, die door de opwarming van het klimaat steeds noordelijker te zien is.
Vang en bewaar energie
Alle planten vangen energie en slaan dit op als kool-waterstof verbindingen zoals suikers en cellulose. De stekken van de wilgen die we uitgezet hebben zijn goed aangeslagen. Deze zullen we de komende tijd uitplanten naar hun definitieve plek. De hoeveelheid gras die van het land komt heeft me verbaasd. Ongeveer de helft hebben we gebruikt voor de diepe mulch bedden van het afgelopen seizoen. Een klein deel hebben we opgeslagen als hooi voor komende winter. Een deel ligt nog in hopen op het land de winter af te wachten. Dit wordt de belangrijkste mulchlaag voor de aardappelbedden van volgend jaar.
Zorg voor een opbrengst
De afgelopen jaren hield ik de opbrengst van de moestuin om het huis nauwlettend in de gaten. Ruim 350 kilo vers voedsel produceerde onze bescheiden moestuin ieder seizoen, variërend van groenten, fruit, verse kruiden en aardappelen tot eieren, honing, paddestoelen en eetbare bloemen. Dit jaar heb ik geen opbrengsten geturfd. Het leek me niet zinvol om sterk te focussen op opbrengst in zo’n eerste seizoen. Vierentwintig groentebedden van 10 bij 1 meter, twee keer met de zeis het hele perceel over en minimaal twee kuub compost van eigen productie… en een keet. Dat waren ongeveer de beoogde mijlpalen voor dit jaar. Toch is het heerlijk om in de tweede helft van het seizoen zoveel te kunnen oogsten en dat met anderen te kunnen delen.
Pas zelfregulering toe en accepteer feedback
Een moestuin die zichzelf regelt; dat zou mooi zijn. De afgelopen jaren heb ik geleerd dat veel dingen in de tuin zichzelf prima kunnen regelen als het in de basis goed zit. Het begint bij het klimaat en de bodem. Veel gedonder ontstaat, omdat we van alles willen wat niet bij ons (micro)klimaat past. Tomaten in de volle grond. Ik kan het niet laten. Te vroeg in het seizoen wonderen verwachten van de eerste warme dagen. Blijft voor mij een valkuil. Elk seizoen mislukt er van alles op magistrale wijze. Ik probeer deze aanwijzingen van de natuur op te vatten als positieve feedback.
Beste tuinder, omdat u te vroeg in het seizoen 10 meter voorgetrokken koolplanten hebt uitgeplant op een winderig groentebed, dat nog maar twee maanden in plaats van de benodigde 2 jaar de tijd heeft gehad om de juiste combinatie van structuur, bodemleven en organisch stofgehalte te bereiken, hebben wij besloten u een seizoen lang geheel gratis ruim voldoende medewerkers van de afdeling afbraak en destructie te sturen (lees: naaktslakken) om die goedbedoelde onzin van u op te ruimen. Met vriendelijke groet, Moeder Natuur.
Die positieve feedback van moeder natuur kan keihard aankomen en het is de kunst om te weten wanneer je moet luisteren en wanneer je koppig op de ingeslagen weg door moet gaan.
Gebruik en waardeer hernieuwbare hulpbronnen
In september en oktober heb ik de slootwal met de zeis gemaaid. Een flinke klus met als beloning een grote berg gemaaid riet. Riet is een fascinerende hulpbron. Het groeit razend snel en geeft een sterke en duurzame vezel die niet voor niets al duizenden jaren als dakbedekking wordt gebruikt. Een groot deel van het riet heb ik gebruikt om een windscherm langs de westkant van de groentebedden aan te leggen. Ook ligt er een deel als bodembedekker op de paden tussen de groentebedden. Elke week gaat er een bundel riet mee naar huis om als strobed voor de kippen en konijnen te dienen.
Produceer geen afval
In onze compost kom ik altijd wel wat plastic tegen: legoblokjes, glitters, dopjes van sappakken, tape, coatings van karton, stukjes nylondraad, fragmenten van plastic bakjes, etc. Op verschillende plekken in de tuin kwam ik halfvergane lappen gronddoek tegen van een vorige eigenaar. Plastic is overal en het is spotgoedkoop. Dat maakt het heel verleidelijk om gronddoek of folietunnels te gebruiken om snel meters te maken. Ik heb beide overwogen, maar er toch van af gezien. Het koude voorjaar heb ik uiteindelijk maar voor lief genomen en in plaats van gronddoek werkt een consequente mulchlaag van gemaaid gras ook prima.
Ontwerp van patroon naar detail
Het ontwerp van de nieuwe tuin staat nog in de kinderschoenen. Een paar grote keuzes liggen vast of zijn al wel gemaakt. Er is maar één weg naar het land, dus de toegang en het belangrijkste pad liggen wel zo’n beetje vast. De rudimentaire heg halverweg het perceel blijft. De keet staat en de eerste 18 groentebedden liggen op hun plek. Een seizoen verder vormen zich her en der wat vaste looppaden. De wind en de paar subtiele hoogte verschillen sturen me vanzelf in een bepaalde richting. Van nature ben ik meer van de grote lijnen en minder van de details.
Integreer in plaats van te segregeren
Sinds de industriële revolutie is de mens meer en meer functies gaan opknippen, opdelen, specialiseren en segregeren. Van de productie van voedsel tot het opvoeden van kinderen; overal is een apart hokje voor in het bestemmingsplan, een opleiding met kerncurriculum en competenties, een financiële stroom, een toezichthouder namens de overheid, een marketingstrategie en een consument die de lauwe prak weg mag kauwen en de rekening betalen. Deze doorgeschoten segregatie zorgt voor een uiterst fragiele samenleving, die bij de eerste de beste grote crisis terugvalt op de veel robuustere strategie van het integreren van functies. Opeens was de huiskamer ook een kantoorwerkplek en een klaslokaal voor de kinderen.
Dat soort gedachten had ik het afgelopen jaar wel eens bij het aanleggen van een mulchbed. Die techniek integreert verschillende functies. De mulch beschermt de bodem tegen uitdrogen, verhindert de groei van onkruid en voedt tegelijkertijd het bodemleven doordat het langzaam wordt afgebroken. Daardoor worden belangrijke minerale voedingsstoffen in het systeem gerecycled. Op veel meer manieren zijn functies te stapelen en te integreren, zoals bijvoorbeeld een trampoline met een regenwaterinfiltratiesysteem.
De kunst is om elk element meerdere functies te laten vervullen en iedere functie door meerdere elementen te laten ondersteunen. Het rieten windscherm geeft beschutting tegen de wind. In zomer wordt deze functie ook ondersteund door de rietkraag die in de slootwal groeit. Door daarnaast een windkering van bomen en struiken te planten wordt functie op drie manieren ondersteund. Het windscherm werkt tegelijk ook als een insektenhotel voor nuttig volk als lieveheersbeestjes, etc. Door op die manier functies te stapelen en te ondersteunen, ontstaat een veel robuuster systeem.
Gebruik kleine en langzame oplossingen
De nieuwe tuin is voor mij een flinke sprong in schaalgrootte. Er is een schaalgrootte die past bij een systeem dat draait op 0,5 PK aan handenarbeid. Die ligt denk ik ergens rond een halve hectare. Kleiner kan, maar maak je het gek veel groter, dan moet je de arbeid opschalen. Meer handen, meer spieren of meer machines.
Een zeis is een kleine en langzame oplossing om het gras te maaien. De tijd gaat trager met de zeis. Ik zie meer. Zoals een tijgerspin in een web aan de rand bij de sloot. Mijn zeistechniek wordt langzaam beter, net als het geheugen van mijn spieren en het geheugen van mijn huid. Elk stuk intensief gebruikt handgereedschap komt met een nieuw setje blaren, die na verloop van tijd overgaan in een laagje eelt.
Gebruik en waardeer diversiteit
Een appelboom heeft een andere appelboom en het liefst een van een ander ras nodig als bestuiver. Een voorliefde voor diversiteit zit als het ware ingebakken in de natuur. Een monocultuur is een makkelijke prooi voor plagen, terwijl deze maar beperkt grip krijgen op een polycultuur. Bovendien helpt diversiteit om de risico’s te spreiden. Als de kool niet loopt dan doen de bietjes het wel en vice versa. Doen de vroege rassen het slecht, dan doen de late rassen het hopelijk beter. Ook binnen de bedden plant ik steeds diverser. Blokje kool, blokje lente ui, blokje groenlof. Mais in combinatie met pompoen. Oostindische kers tussen de kool. Verschillende soorten blad- en sluitkool door elkaar, etc.
Gebruik randen en waardeer het marginale
Ons perceel is smal en langgerekt. Daardoor hebben we veel rand ten opzichte van de oppervlakte. Dat maakt het een interessante plek, want randen zijn de meest interessante plekken in een ecosysteem. De Waddenzee is zo’n geweldig randsysteem. Geen land en geen zee. De rand is vaak de plek waar vruchtbaarheid samenklontert. Bij ons bestaat die rand uit sloten met riet en een wal vol brandnetels. De meest vruchtbare grond op het perceel is die slootwal. Die wordt al decennia jaarlijks verrijkt met een mulchlaag van bagger, riet en biezen. Geen wonder dat de stikstofslurpers zoals brandnetel er graag groeien. Dat geeft mij een mooie voorraad stikstofrijk materiaal dat ik als mulch of in een gier verwerk. Ook de kippen lusten op hun tijd best een emmer jong brandnetelblad.
Ga creatief om met verandering
Een voedselsysteem dat met elke verandering sterker wordt, dat is misschien wel het ultieme systeem om naar te zoeken in de 21e eeuw. De veranderingen die op ons af komen zijn immens. De manier waarop extreme hitte, wind of regen ten goede zijn te gebruiken heb ik nog niet ontdekt. Wel ben ik er van doordrongen dat deze extremen cruciale informatie bevatten over de zwakke plekken in ons systeem. De extreme droogte van 2018 en 2019 heeft mij extra alert gemaakt op zaken als regenwaterinfiltratie en het vermogen van de bodem om vocht vast te houden. De kou van het afgelopen voorjaar daagt weer uit om na te denken over microklimaat en de keerzijde van dikke mulchlagen in het voorjaar, namelijk het tragere tempo waarin de bodem opwarmt onder die laag. Elke verandering en elke mislukking is informatie. Die informatie zien, begrijpen en op waarde schatten, dat maakt die andere wereld zo mateloos intrigerend.